J. Szukalski, Dwa lata prezydentury Kasym-Żomarta Tokajewa. Kontynuacja i reformy, [w:] Ka-zachstan – 2021. Sytuacja wewnętrzna i pozycja międzynarodowa Republiki Kazachstanu w 30. Roku niepodległości, red. W. Sokołowski, Warszawa 2021, s. 99-122.

I. Wprowadzenie

W dniach 19-20 marca 2019 r. w Kazachstanie doszło do dość zaskakującej sukcesji władzy. W wygłoszonym wieczorem 19 marca telewizyjnym orędziu do narodu Prezydent Kazachstanu Nursułtan Nazarbajew niespodziewanie ogłosił rezygnację z pełnionego urzędu, podkreślając, że jest to dla niego osobiście trudna decyzja. Z całego kontekstu wystąpienia wynikało, iż zasadniczym powodem podjęcia tej decyzji była potrzeba zmiany pokoleniowej. Nazarbajew podkreślił jednocześnie, że pozostaje na czele Rady Bezpieczeństwa i rządzącej Demokratycznej Partii Ludowej „Nur Otan”, a także zachowuje specjalne uprawnienia wynikające z posiadanych tytułów „Pierwszego Prezydenta Republiki Kazachstanu” oraz „Lidera Narodu”[1]. Wskazując swojego następcę, który obejmie funkcję pełniącego obowiązki Prezydenta Kazachstanu, tzn. na Kasym-Żomarta Tokajewa, Nazarbajew podkreślił, że „jest to osoba uczciwa, odpowiedzialna i obowiązkowa (…), której możemy powierzyć rządzenie Kazachstanem”. Na zakończenie swojego wystąpienia Nazarbajew podpisał ostatni już dekret prezydencki, na mocy którego z dniem 20 marca 2021 r. złoży on swoje pełnomocnictwa i zgodnie z przepisem art. 48 ust. 1 Konstytucji Kazachstanu przejdą one na Przewodniczącego Senatu[2].

W ten sposób w dniu 20 marca w przededniu tradycyjnego Nowego Roku – Nauryzu funkcję pełniącego obowiązki Prezydenta Kazachstanu objął Przewodniczący Senatu Kasym-Żomart Tokajew. Z inicjatywy Tokajewa zaraz po jego zaprzysiężeniu doszło do przegłosowania przez obydwie izby Parlamentu – Senat i Mażylis zmiany nazwy stolicy państwa Astany na Nur-Sułtan. Sam Tokajew podpisał stosowny dekret w tym przedmiocie w dniu 23 marca[3].

Kolejnym etapem sukcesji władzy w Kazachstanie były przedterminowe wybory prezydenckie, które odbyły się 9 czerwca 2019 r. Już w pierwszej turze wygrał je Kasym-Żomart Tokajew, dystansując sześciu pozostałych kandydatów. Według oficjalnych danych zdobył on 70,96% głosów przy frekwencji wynoszącej 77,54% uprawnionych do głosowania. Organizacja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (dalej: OBWE) miała jednak szereg zastrzeżeń do tych wyborów, m.in. do dużego zaangażowania aparatu państwowego na rzecz Tokajewa, tłumienia pokojowych demonstracji, do jakich doszło w większych miastach Kazachstanu przed wyborami i po wyborach, czy ograniczonego dostępu pozostałych kandydatów do środków masowego przekazu, a w szczególności do mediów społecznościowych[4]. Część komentatorów określiła wybory jako drugi etap kontrolowanej sukcesji władzy, podkreślając że Tokajew wygrał znacznie mniejszą przewagą niż Nursułtan Nazarbajew, który podczas ostatnich wyborów otrzymał aż 97,75% głosów[5].

W dniu 12 czerwca Kasym-Żomart Tokajew objął urząd Prezydenta Kazachstanu, co zakończyło ostatecznie proces sukcesji władzy w tym państwie po rezygnacji Nursułtana Nazarbajewa. Oceniając dwa pierwsze lata prezydentury Tokajewa można sformułować wstępną tezę, że składa się na nie zarówno kontynuacja linii politycznej Nazarbajewa, jak i reformy nowej głowy państwa. Wymaga to oprócz prezentacji sylwetki samego Tokajewa, uwzględniającej jego dotychczasowe dokonania i doświadczenia, również analizy istniejących w Kazachstanie uwarunkowań konstytucyjno-prawnych, politycznych oraz społecznych, a ściślej trybalno-żuzowych. W opracowaniu wykorzystano przede wszystkim metodę prawnohistoryczną i instytucjonalno-prawną.

II. Uwarunkowania konstytucyjno-prawne i polityczne Kazachstanu

Kazachstan uzyskał niepodległość w wyniku rozpadu Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich (dalej: ZSRR) w 1991 r., co bezpośrednio przyspieszył nieudany moskiewski pucz w dniach 19-21 sierpnia tegoż roku, zorganizowany przez zwolenników restytucji radzieckiego ładu. Formalnoprawnymi oznakami powstania Kazachstanu było przyjęcie w dniu 10 grudnia 1991 r. ustawy o zmianie nazwy Kazachskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej na „Republikę Kazachstanu”, a sześć dni później uchwalono ustawę konstytucyjną o państwowej niezależności Republiki Kazachstanu, określanej też jako „mała konstytucja”^[6].  

Niepodległy byt państwowy oznaczał nowe wyzwania w sferze budowy sytemu konstytucyjnego państwa i porządku prawnego, które zgodnie z przyjętymi przez Kazachstan w 1992 r. zobowiązaniami międzynarodowymi – w ramach systemu uniwersalnego Organizacji Narodów Zjednoczonych i systemów regionalnych, zwłaszcza OBWE – winny odpowiadać standardom demokratycznym. Było to niezwykle trudne zadanie, zarówno ze względu na wcześniejszy brak suwerenności państwowej w okresie radzieckim w ramach republiki związkowej – Kazachskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej (dalej: Kazachskiej SRR), jak i żywotne interesy komunistycznych elit partyjno-państwowych, a także klanowych w nowej już rzeczywistości politycznej. Należy podkreślić, że okres radziecki pozostawił po sobie szczególne piętno, bowiem łamane były wówczas podstawowe prawa i wolności człowieka, a efektem totalitarnej spuścizny radzieckiej był brak własnego konstytucjonalizmu i społeczeństwa obywatelskiego, personifikacja władzy oraz niski poziom kultury prawnej^[7].  

Pierwsze zmiany nastąpiły jeszcze w ramach systemu radzieckiego w wyniku pierestrojki, zainicjowanej w marcu 1985 r. przez ówczesnego pierwszego sekretarza Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego Michaiła Gorbaczowa. W Kazachskiej SRR umiarkowane reformy odbywały się pod ścisłą kontrolą tamtejszych elit partyjno-państwowych na czele z Nursułtanem Nazarbajewem, który od marca 1984 r. był premierem Kazachskiej SRR, zaś 22 czerwca 1989 r. – dzięki wsparciu reform Gorbaczowa – objął stanowisko pierwszego sekretarza Komunistycznej Partii Kazachskiej SRR. Przejawami liberalizacji w warunkach dotychczasowego systemu monopartyjnego było pojawienie się w latach 1989-1990 pierwszych niezależnych organizacji społecznych i partii politycznych o pluralistycznych programach politycznych. W dniu 25 marca 1990 r. odbyły się pierwsze częściowo demokratyczne wybory do Rady Najwyższej Kazachskiej SRR, w wyniku których w 360-osobowym parlamencie kandydaci niezależni uzyskali 18 mandatów. Na swoim pierwszym posiedzeniu Rada Najwyższa Kazachskiej SRR w dniu 24 kwietnia przyjęła ustawę o Prezydencie Kazachskiej SRR, wybierając w tym samym dniu na ten urząd Nursułtana Nazarbajewa. Prezydent w znowelizowanej Konstytucji Kazachskiej SRR został określony jako gwarant przestrzegania praw i wolności obywateli, Konstytucji i ustaw republiki, ochrony jej suwerenności, bezpieczeństwa i integralności terytorialnej. W stosunku do parlamentu uzyskał on prawo weta zawieszającego[8].

Nursułtan Nazarbajew od czasu objęcia urzędu Prezydenta Kazachskiej SRR konsekwentnie umacniał swoją władzę. Ustawa z dnia 20 listopada 1990 r. o doskonaleniu struktury władzy państwowej i zarządzania w Kazachskiej SRR oraz wniesieniu zmian i uzupełnień do Konstytucji Kazachskiej SRR znacząco wzmocniła pozycję ustrojową prezydenta, powierzając mu najwyższą władzę wykonawczą i zarządzającą w Kazachskiej SRR (art. 144). Prezydent mógł w istocie decydować o kandydaturze premiera i składzie Rady Ministrów, tworzyć i likwidować ministerstwa oraz komitety państwowe, a także wpływać na wydawane przez nie akty. Ustawa wprowadziła również powszechne wybory głowy państwa. W dniu 1 grudnia 1990 r. odbyły się wybory prezydenckie według nowej ordynacji, w których Nazarbajew był jedynym kandydatem i uzyskał aż 98,7% głosów poparcia^[9].

Dalsze wzmocnienie pozycji ustrojowej prezydenta w systemie organów państwowych przyniosła „mała konstytucja”, która w przepisie art. 9 stanowiła, że „Prawo do występowania w imieniu narodu należy do Rady Najwyższej i Prezydenta Kazachstanu” (art. 4)^[10].   

Pierwsza Konstytucja Kazachstanu, przyjęta 28 stycznia 1993 r. na IX sesji RN Republiki Kazachstanu, wprowadziła system rządów zbliżony do parlamentarno-prezydenckich. Wśród dziewięciu zasad określających „Podstawy ustroju konstytucyjnego” znalazło się unormowanie, że „prawo do występowania w imieniu narodu należy tylko do Rady Najwyższej i Prezydenta Republiki w granicach ich pełnomocnictw konstytucyjnych”. Przepis art. 75 określał status Prezydenta Republiki Kazachstanu jako głowy państwa i szefa władzy wykonawczej. Za zgodą Rady Najwyższej mianował on premiera, ministrów i powoływał Radę Bezpieczeństwa Kazachstanu. Prezydent otrzymał również kompetencje kreacyjne w odniesieniu do organów sądownictwa. Kadencja głowy państwa wynosiła 5 lat z prawem do reelekcji (art. 76)^[11].

Istotnym etapem umacniania władzy prezydenckiej przez Nursułtana Nazarbajewa było przedterminowe skróceniu kadencji Rady Najwyższej w marcu 1995 r. i przeprowadzenie referendum ogólnokrajowego w przedmiocie przedłużenia swoich pełnomocnictw. W referendum, które odbyło się 29 kwietnia 1995 r. wyborcy większością 95,46% głosów zgodzili się na przedłużenie pełnomocnictw Prezydenta Kazachstanu o pięć lat. Właściwie do grudnia tegoż roku Nazarbajew skoncentrował w swoich rękach pełnię władzy w państwie. Z jego inicjatywy opracowano też nową Konstytucję, którą przyjęto w referendum konstytucyjnym 30 sierpnia 1995 r., chociaż takiej procedury nie przewidywała Konstytucja z 1993 r.[12] Zapleczem politycznym Nazarbajewa w pierwszych latach po uzyskaniu niepodległości przez Kazachstan byli nadal przede wszystkim komuniści. Do nowej rzeczywistości w ramach niepodległego państwa przeniesiono w dużej mierze radzieckie metody sprawowania władzy. W praktyce w Kazachstanie powstał i okrzepł reżim autorytarny[13]. Potrzebę budowy i funkcjonowania silnego ośrodka prezydenckiego w Kazachstanie motywowano głównie koniecznością wyjścia z kryzysu ekonomicznego i przeprowadzenia skutecznej modernizacji państwa[14].

Konstytucja z 30 sierpnia 1995 r. wprowadziła prezydencką formę rządów (art. 2 ust. 1), zaś jedynymi podmiotami uprawnionymi do występowania w imieniu narodu ustanowiła Prezydenta Kazachstanu i Parlament (art. 3 ust. 3). Pomimo konstytucyjnej zasady podziału władzy, wyrażonej w przepisie art. 3 ust. 4, w systemie organów władzy państwowej wyraźnie dominuje Prezydent Kazachstanu. Został on określony jako głowa państwa i jego najwyższy urzędnik, który określa podstawowe kierunki polityki wewnętrznej i zagranicznej, reprezentuje Kazachstan w stosunkach wewnętrznych i międzynarodowych, a także zapewnia zgodne funkcjonowanie władzy ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej (art. 40). Konstytucja przyznała Prezydentowi Kazachstanu niezwykle szerokie uprawnienia określone w przepisie art. 46. Prezydent chociaż przestał być szefem władzy wykonawczej, to za zgodą Parlamentu lub jednej z jego izb wyznaczał i dymisjonował premiera, Prokuratora Generalnego Kazachstanu, Przewodniczącego Komitetu Bezpieczeństwa Narodowego Kazachstanu, czy Przewodniczącego Narodowego Banku Kazachstanu. W przypadkach przewidzianych przez Konstytucję może on wydawać ustawy i rozporządzenia z mocą ustaw (art. 45) oraz rozwiązać Parlament (art. 63)[15].

Po przyjęciu nowej Konstytucji Kazachstanu wkrótce przyjęto też kilka ustaw konstytucyjnych, które stanowiły rozwinięcie materii ustawy zasadniczej. Wśród nich należy zwrócić uwagę na ustawę z dnia 29 grudnia 1995 r. o Radzie Konstytucyjnej Republiki Kazachstanu, powołanej w miejsce Sądu Konstytucyjnego. Przedmiotowa ustawa stała się bowiem kolejnym instrumentem wzmacniającym władzę prezydencką Nursułtana Nazarbajewa, ponieważ jej unormowania dały mu możliwość wywierania wpływu na skład nowego organu, zakres jego działania oraz na termin, w jakim Rada ma rozstrzygnąć sprawę. Właściwie w istniejących realiach prawnych i politycznych Prezydent Kazachstanu ma też wpływ na wydawane orzeczenia^[16].

Ustawa stanowi, że w skład Rady Konstytucyjnej wchodzi siedmiu członków powoływanych na sześcioletnią kadencję, z których przewodniczącego i dwóch członków powołuje Prezydent Kazachstanu. Pozostałych czterech członków powołują izby Parlamentu – każda z nich po dwóch członków. W skład nowego organu mają również wchodzić eksprezydenci[17].

Zadaniem Rady Konstytucyjnej jest kontrola konstytucyjności prawa, chociaż nie jest ona organem władzy sądowniczej. W razie zaistnienia sporów rozstrzyga ona o ważności wyborów prezydenckich, parlamentarnych i referendum ogólnokrajowego; orzeka o zgodności z Konstytucją Kazachstanu ustaw przed ich podpisaniem przez głowę państwa, umów międzynarodowych oraz aktów Parlamentu; dokonuje oficjalnej wykładni Konstytucji; orzeka o zgodności z Konstytucją procedury złożenia z urzędu Prezydenta w przypadku trwałej niezdolności do wypełniania obowiązków ze względu na stan zdrowia; formułuje stanowisko w sprawie zgodności z Konstytucją przeprowadzonego postępowania w sprawie odpowiedzialności Prezydenta Kazachstanu za działania podejmowane w zakresie jego urzędowania w przypadku zdrady stanu; orzeka w sprawach pytań prawnych kierowanych do Rady przez sądy w trybie kontroli konkretnej. Z wnioskiem do Rady Konstytucyjnej mogą się jedynie zwracać: Prezydent Kazachstanu, Przewodniczący Senatu, Przewodniczący Mażylisu lub co najmniej 1/5 deputowanych Parlamentu[18].

W celu dalszego wzmocnienia władzy Prezydenta Kazachstanu jego obóz podjął szereg działań, których ukoronowaniem było przyjęcie w bardzo szybkim tempie i bez przeprowadzenia debaty ogólnonarodowej ustawy z dnia 7 października 1998 r. o wniesieniu zmian i uzupełnień do Konstytucji Republiki Kazachstanu. Na jej mocy wydłużono kadencję Prezydenta do 7 lat z zachowaniem prawa do reelekcji. Podniesiono dolną granicę wieku dla kandydatów na Prezydenta z 35 do 40 lat i zniesiono górne ograniczenie wiekowe, wynoszące dotychczas 65 lat. Ponadto zniesiono ograniczenie, dotyczące udziału ponad 50% uprawnionych do głosowania, warunkujące uznanie ważności wyborów prezydenckich[19].

Kolejnym krokiem obozu prezydenckiego było przyjęcie ustawy konstytucyjnej w dniu 20 lipca 2000 r. o Pierwszym Prezydencie Republiki Kazachstanu – Elbasy, która uznawała Nursułtana Nazarbajewa za postać wyjątkowo zasłużoną w historii państwa i nadała mu tytuł „Przywódcy Narodu” oraz szereg dożywotnich uprawnień i przywilejów. Są to prawo do: zwracania się do narodu, organów państwowych i urzędników w najważniejszych sprawach dotyczących ustroju państwa, jego polityki wewnętrznej i zagranicznej oraz bezpieczeństwa państwa, które to sprawy mają podlegać obowiązkowemu rozpatrzeniu przez odpowiednie organy państwowe i urzędników; wystąpień przed Parlamentem Kazachstanu i jego obydwiema izbami oraz uczestnictwa w ich posiedzeniach w wypadku rozpatrywania istotnych spraw państwowych; przewodniczenia Zgromadzeniu Narodów Kazachstanu; przewodniczenia Radzie Bezpieczeństwa Republiki Kazachstanu (art. 1 ust. 1-2). Ponadto wskazana ustawa konstytucyjna nadała Nazarbajewowi gwarancję dożywotniej nietykalności oraz zapewniła jemu i jego rodzinie dożywotnią ochronę (art. 6) oraz zabezpieczenie materialne, jak służbowe mieszkania, czy środki transportu i łączności (art. 3). W celu zabezpieczenia działalności Prezydenta Kazachstanu po zakończeniu jego pełnomocnictw ustawa ustanowiła powołanie Kancelarii Pierwszego Prezydenta Republiki Kazachstanu – Elbasy (art. 4). Do tego dochodzi własna biblioteka i archiwum (art. 9). Wszystkie związane ze wskazanymi przywilejami wydatki mają być pokrywane ze środków budżetu państwa (art. 4)[20].

Z kolei w dniu 15 lipca 2002 roku przyjęto w Kazachstanie nową ustawę o partiach politycznych, której celem było wyeliminowanie ze sceny politycznej partii opozycyjnych wobec prezydenta Nursułtana Nazarbajewa. Według jej przepisów rejestrację mogły uzyskać tylko te partie polityczne, które liczyły co najmniej 40 000 członków i miały swoje oddziały terenowe we wszystkich obwodach oraz miastach wydzielonych, a przy tym taki oddział musiał liczyć nie mniej niż 600 osób (art. 10). Wcześniejsza ustawa z dnia 2 lipca 1996 r. o partiach politycznych przewidywała dla potrzeb rejestracji partii poparcia przynajmniej 3000 osób reprezentujących ponad połowę obwodów państwa (art. 10), co było wymogiem realnym w stosunku do liczby ludności państwa^[21]. W efekcie wprowadzenia restrykcyjnych przepisów rejestrację do końca 2003 r. uzyskało jedynie 10 partii politycznych. Były to: Demokratyczna Partia Ludowa „Nur Otan” („Promienna Ojczyzna”), Partia Obywatelska, Partia Patriotyczna, Partia Auł, Partia Agrarna, Demokratyczna Partia Kazachstanu, Partia Rukhaniyat, Demokratyczny Wybór Kazachstanu, Partia Ak-Żoł i Komunistyczna Partia Kazachstanu. Właściwie poza utworzoną w 1999 r. „Nur Otan”, która pełni do dziś rolę partii władzy, wszystkie pozostałe partie polityczne w Kazachstanie mają charakter koncesjonowany[22].   

Nowelizacja Konstytucji Kazachstanu na podstawie ustawy z dnia 21 maja 2007 r. o wniesieniu zmian i uzupełnień do Konstytucji Republiki Kazachstanu, przyjęta zresztą z inicjatywy samego Nazarbajewa, zapewniła mu dożywotnią elekcję. Na mocy wskazanej ustawy do przepisu art. 42 ust. 5 Konstytucji, który stanowi że „Ta sam osoba nie może być wybrana Prezydentem Republiki na dłużej niż dwie następujące po sobie kadencje” dodano bowiem frazę: „Obowiązujące ograniczenie nie odnosi się do Pierwszego Prezydenta Republiki Kazachstanu” (tłum. wł.)[23]. Nowelizacja Konstytucji powierzyła Prezydentowi Kazachstanu również prawo do formowania składu Rady Bezpieczeństwa Republiki Kazachstanu, Zgromadzenia Narodu Kazachstanu (dalej: ZNK) i Najwyższej Rady Sądownictwa, a także innych organów doradczo-konsultacyjnych państwa (art. 44 pkt 20)[24]. Ponadto ustawa z dnia 20 października 2008 r. o Zgromadzeniu Narodu Kazachstanu nadała Prezydentowi Kazachstanu prawo do dożywotniego przewodniczenia ZNK, zwoływania jego sesji oraz określania kierunków działalności (art. 7). Zważywszy na to, że głównym zadaniem tego ciała jest zapewnienie zgody i jedności narodowej we współdziałaniu z organami państwowymi (art. 3-4), zaś w jego skład wchodzą przedstawiciele centrów kultury i organizacji społecznych, cieszących się znaczącym autorytetem społecznym (art. 10), to daje Nazarbajewowi duże możliwości oddziaływania politycznego we wpływowych kręgach społecznych[25].   

Z kolei w dniu 14 czerwca 2010 r. z inicjatywy obozu prezydenckiego Parlament przyjął ustawę konstytucyjną nadającą Nazarbajewowi tytuł „Lidera Nacji”. W ustawie tej podkreślono szczególne zasługi Pierwszego Prezydenta w budowie suwerenności państwowej Kazachstanu oraz zapewniono mu szereg dożywotnich uprawnień, które w zasadzie były powtórzeniem regulacji zawartych w ustawie konstytucyjnej z dnia 20 lipca 2000 r. o Pierwszym Prezydencie Republiki Kazachstanu – Elbasy^[26].

Nowelizacja Konstytucji, wprowadzona z inicjatywy Nazarbajewa ustawą z dnia 10 marca 2017 r. o wniesieniu zmian i uzupełnień do Konstytucji Republiki Kazachstanu, określiła status Prezydenta Kazachstanu jako niezmienny (art. 91 ust. 1) oraz nadała mu prawo do decydowania o tym, które z projektów ustaw należy traktować jako priorytetowe, co oznacza konieczność ich rozpatrzenia w terminie dwóch miesięcy (art. 62)[27]. Z kolei ustawa z dnia 5 lipca 2018 r. o Radzie Bezpieczeństwa Republiki Kazachstanu ustanowiła „Pierwszego Prezydenta” Kazachstanu dożywotnim przewodniczącym Rady Bezpieczeństwa (art. 1 ust. 2)[28].

Od początku powstania urzędu Prezydenta Republiki Kazachstanu zaznaczyła się silna jego personalizacja. Sprawujący nieprzerwanie ten urząd od 24 kwietnia 1990 r. do 20 marca 2019 r. Nazarbajew potrafił zręcznie wykorzystać swoje doświadczenie polityczne, instrumenty prawne i układy trybalne do zbudowania silnego ośrodka kierowniczego i faktycznie autorytarnego systemu rządów. Mimo formalnego trójpodziału władzy Parlament jest w pełni dyspozycyjny wobec Prezydenta Kazachstanu, podobnie jak inne organy władzy państwowej, w tym organy sądownicze. Nazarbajew zdołał „wygrać” już w pierwszej turze wszystkie dotychczasowe wybory prezydenckie, które odbyły się: 16 grudnia 1991 r., 10 stycznia 1999 r., 4 grudnia 2005 r., 3 kwietnia 2011 r. i 26 kwietnia 2015 r.^[29] Partia władzy – „Nur Otan”, której przewodniczącym od 4 lipca 2007 r. jest Nazarbajew, we wszystkich wyborach parlamentarnych objęła większość mandatów w 107-osobowym Mażylisie. Największy sukces osiągnęła ona w wyborach parlamentarnych 18 sierpnia 2007 r. uzyskując 98 mandatów[30]. W wyborach parlamentarnych, które odbyły się 10 stycznia 2021 r. „Nur Otan” zdobyła 76 mandatów. Próg wyborczy w tych wyborach przekroczyły jeszcze tylko dwie partie – Demokratyczna Partia Kazachstanu Ak Żoł i Ludowa Partia Kazachstanu. Należy jednak dodać, że żadne z przeprowadzonych w Kazachstanie wyborów prezydenckich i parlamentarnych oraz referendów ogólnokrajowych nie zostały uznane przez zachodnich obserwatorów, w tym OBWE, za wolne i demokratyczne[31].

Ukształtowany w Kazachstanie prezydencki system rządów daje w istocie Prezydentowi Kazachstanu uprawnienia znacznie większe niż w modelowych postaciach tego sytemu rządów. Jednak zachowanie przez Nursułtana Nazarbajewa po jego rezygnacji z najwyższego urzędu w państwie bardzo silnych instrumentów władzy – tych konstytucyjno-prawnych i politycznych – nie pozostanie bez wpływu na możliwości działania nowej głowy państwa.

III. Uwarunkowania społeczne

Poza system konstytucyjnym i politycznym Kazachstanu istotne znaczenie dla sposobu sprawowania prezydentury przez Kasym-Żomarta Tokajewa będą miały uwarunkowania społeczne. W Kazachstanie, jak i w pozostałych państwach Azji Centralnej, endemicznymi cechami stosunków społecznych są etniczność i trybalizm, które po czasach radzieckich represji uwydatniły się w warunkach niepodległych już państw. Wciąż duża rolę odgrywają tam wspólnoty rodowe i klanowe, które łączy genealogia, solidarność subetniczna i regionalno-plemienna oraz patronacka zależność ich członków od elit klanowych. O awansie do tamtejszych elit władzy decydują głównie: przynależność do rodu, plemienia i klanu, zajmowana pozycja w strukturach tych wspólnot oraz lojalność i posłuszeństwo wobec przywódców, zaś kompetencje czy wykształcenie mają w tym względzie o wiele mniejsze znaczenie^[32].  

W Kazachstanie jeszcze w okresie chanatu Kasyma w XVI w. w klanowo-terytorialnej strukturze społecznej wyodrębniły się trzy ordy, zwane żuzami: starszy (Siedmiorzecze), średni (środkowa część Kazachstanu) oraz młodszy (zachodni Kazachstan). Odegrały one znaczącą rolę w utrzymaniu tożsamości narodowej, prawa zwyczajowego i religii Kazachów, zwłaszcza w okresie braku własnej państwowości, tj. po podbiciu i wchłonięciu ziem Kazachstanu przez carską Rosję w XIX w., a następnie przez Związek Radziecki. W okresie radzieckim pomimo ostrego kursu represji tradycyjne struktury społeczne Kazachów i układy trybalne funkcjonowały nawet  w strukturach partii komunistycznej[33].  W niepodległym Kazachstanie żuzy, klany i rody stały się z kolei płaszczyzną nieformalnych układów związanych ze sprawowaniem władzy i realizacją interesów biznesowych i politycznych, przy czym aksjologia trybalna pozostała niezmienna. Kluczową rolę w tym nieformalnym systemie sprawowania władzy w Kazachstanie sprawował Nursułtan Nazarbajew, wywodzący się ze starszego żuzu. To on w okresie swojej prezydentury, nie tylko ze względu na przynależne mu konstytucyjne uprawnienia, osobiście podejmował kluczowe decyzje dotyczące życia politycznego, gospodarczego i społecznego. Wokół niego skupiały się grupy polityczno-biznesowe o charakterze regionalnym, klanowym albo zwyczajnie połączone taktyczną wspólnotą interesów biznesowo-politycznych, które zależały i właściwie nadal w dużym stopniu zależą od Pierwszego Prezydenta. Nazarbajew pełnił funkcję arbitra pomiędzy nimi, zapobiegając ostrym konfliktom i utrzymując równowagę ich wpływów[34].

Następca Nazarbajewa – Kasym-Żomart Tokajew również wywodzi się ze starszego żuzu. Poza wykształceniem, kompetencjami i doświadczeniem Tokajewa niezmiernie istotnym czynnikiem decydującym o jego karierze zawodowej było zaufanie, jakim cieszył się u Pierwszego Prezydenta. Nazarbajew „namaszczając” Tokajewa na najwyższe stanowisko w państwie mógł liczyć na jego lojalność, potwierdzoną wieloletnią i owocną współpracą.

IV. Biografia Kasym-Żomarta Tokajewa   

Kasym-Żomart Tokajew urodził się 17 maja 1953 r. w Ałma-Acie. Jego ojciec Kemel Tokajew był znanym pisarzem – twórcą gatunku detektywistyczno-przygodowego w literaturze kazachskiej, zaś matka Turar Szabarbajewa pracowała w Instytucie Pedagogicznym Języków Międzynarodowych w Ałma Acie. Przyszły Prezydent Kazachstanu w 1975 r. ukończył prestiżowy Moskiewski Państwowy Instytut Stosunków Międzynarodowych i zaraz po jego ukończeniu rozpoczął pracę w Ministerstwie Spraw Zagranicznych ZSRR. W latach 1975-1979 pracował m.in. w Ambasadzie ZSRR w Singapurze, zaś w latach 1985-1991 zajmował różne stanowiskach w Ambasadzie ZSRR w Chinach. W 1992 r. Tokajew ukończył Akademię Dyplomacji Ministerstwa Spraw Zagranicznych Federacji Rosyjskiej i odtąd jego kariera dyplomatyczna i zawodowa nabrała tempa. Jeszcze w tym samym roku otrzymał on nominację na stanowisko wiceministra spraw zagranicznych niepodległego już Kazachstanu. Natomiast w 1993 r. Tokajew został pierwszym zastępcą ministra spraw zagranicznych, a w następnym roku ministrem spraw zagranicznych Kazachstanu.

W marcu 1999 r. Tokajew został wicepremierem Rządu Kazachstanu, a w październiku tegoż roku premierem, co świadczyło o wysokim stopniu zaufania jakim darzył go urzędujący prezydent Nursułtan Nazarbajew. W latach 2003-2007 Tokajew ponownie zajmował stanowisko ministra spraw zagranicznych Kazachstanu. W styczniu 2007 r. Tokajew został wybrany na Przewodniczącego Senatu. W tym samym roku wstąpił do „Nur Otan” i bardzo szybko został członkiem organu kierowniczego tej partii[35].

W 2008 r. Tokajewa wybrano na stanowisko wiceprezydenta Zgromadzenia Parlamentarnego OBWE. Z kolei w marcu 2011 r. Tokajew został zastępcą Sekretarza Generalnego ONZ. Podczas pracy w Genewie zajmował się m.in. problemami rozbrojenia. Piastował też zaszczytne stanowiska Przewodniczącego Rady Ministrów Spraw Zagranicznych Państw Wspólnoty Niepodległych Państw i Szanghajskiej Organizacji Współpracy. W październiku 2013 r. Tokajew ponownie został wybrany Przewodniczącym Senatu, pełniąc tę funkcję do 20 marca 2019 r., tzn. do dnia objęcia funkcji pełniącego obowiązki Prezydenta Kazachstanu[36].

            Kasym Żomart-Tokajew pomimo dużego obciążenia obowiązkami zawodowymi znajdował czas na podnoszenie swoich kwalifikacji i pracę naukową. Wyrazem starań Tokajewa na tym polu było uzyskanie stopnia doktora nauk politycznych na podstawie przedłożonej w 2001 r. w Instytucie Współczesnych Problemów Międzynarodowych Akademii Dyplomatycznej Ministerstwa Spraw Zagranicznych Rosji rozprawy, zatytułowanej „Внешняя политика Республики Казахстан в период становления нового мирового порядка” („Polityka zagraniczna Republiki Kazachstanu w okresie stanowienia nowego porządku światowego”). Promotorem rozprawy był prof. Konstantin Syrojeżkin[37]. Ponadto Tokajew jest autorem 10 publikacji zwartych oraz wielu artykułów naukowych i popularno-naukowych, opublikowanych w czasopismach naukowych i gazetach. Dotyczą one przede wszystkim polityki zagranicznej niepodległego Kazachstanu oraz jego stosunków z Chinami i Federacją Rosyjską[38]. Tokajew włada czterema językami obcymi: rosyjskim, angielskim, chińskim i francuskim[39].

            W stosunkach służbowych i towarzyskich Tokajew powszechnie postrzegany jest jako człowiek kompetentny, otwarty na zmiany i reformy, a przy tym ceniący tradycyjne wartości Kazachów. Podkreśla się jego erudycję, pracowitość oraz wysoki poziomie kultury osobistej[40].

V. Reformy Kasym-Żomarta Tokajewa

Kasym-Żomart Tokajew stoi z jednej strony przed koniecznością polityki kontynuacji, która wynika z uwarunkowań konstytucyjno-prawnych i zachowania przez Nursułtana Nazarbajewa dużego zakresu uprawnień, ustabilizowanego układu politycznego oraz uwarunkowań trybalno-żuzowych. Od 2007 r. Tokajew jest członkiem rządzącej Partii „Nur Otan”, stąd obowiązuje go partyjna lojalność wobec przewodniczącego partii – Nursułtana Nazarbajewa. Wiele lat bliskiej współpracy i zaufania ze strony Nazarbajewa, jakim cieszył się i nadal cieszy Tokajew, też zobowiązuje w aksjologii trybalnej do lojalności i wdzięczności. Jej wyrazem są działania i wypowiedzi Tokajewa. Przykładem może być osobiste zaangażowanie się Tokajewa w przemianowanie nazwy stolicy państwa na cześć Pierwszego Prezydenta i następnie podpisanie stosownego dekretu w tym przedmiocie, czy wypowiedź przed wyborami prezydenckimi w 2019 r., że będzie on kontynuować politykę Nursułtana Nazarbajewa. Z drugiej jednak strony duże doświadczenie Tokajewa, postrzeganego jako sprawnego technokraty oraz zrozumienie potrzeby zmian w Kazachstanie sprawiają, że opowiada się on za umiarkowanymi reformami, które nie są jednak możliwe bez akceptacji ze strony Pierwszego Prezydenta[41].

Niewątpliwie krokiem samodzielności politycznej Tokajewa w stosunku do układu politycznego, z którego wyrósł było wygaszenie 2 maja 2020 r. mandatu senatorskiego córki Nursułtana Nazarbajewa – Darigi Nazarbajewej, tym samym doprowadzając do jej dymisji ze stanowiska Przewodniczącej Senatu. Jej miejsce 4 maja zajął Maulen Aszymbajew, który był dotychczasowym zastępcą szefa administracji Prezydenta Kazachstanu. Nazarbajewa była postrzegana jako ambitny polityk z bogatym doświadczeniem parlamentarnym i rządowym, a zarazem oligarcha z rozbudowanym zapleczem medialnym. Przez wiele lat była ona uważana za potencjalną sukcesorkę swojego ojca. Odsunięcie Nazarbajewej oznaczało jej marginalizację i wzmocnienie autorytetu Tokajewa przy co najmniej milczącej akceptacji ze strony Pierwszego Prezydenta. Jednak  w wyniku wyborów do Mażylisu i maslichatów z 10 stycznia 2021 r. Dariga Nazarbajewa powróciła na scenę polityczną[42].  

Pierwszymi przejawami reformatorskiego kursu Kasym-Żomarta Tokajewa było ogłoszenie z  jego inicjatywy już w 2019 r. nowych paradygmatów politycznych, takich jak: „Państwo słyszące”, „Różne opinie – jeden naród”, „Udane reformy gospodarcze są niemożliwe bez modernizacji życia społeczno-politycznego kraju”, czy „Silny Prezydent – współdecydujący Parlament – odpowiedzialny Rząd” W założeniu mają one być wyjściem naprzeciw oczekiwaniom społecznym w obszarze ochrony praw i wolności człowieka, a także odpowiedzią na pogarszającą się sytuację gospodarczą państwa, spowodowaną utrzymującymi się od kilku już lat niskimi cenami ropy naftowej i gazu ziemnego na rynkach światowych oraz pandemią Covid-19[43]. W celu analizy sytuacji oraz określenia kierunku i zakresu reform z inicjatywy Tokajewa powołano 9 września 2020 r. Agencję ds. Planowania Strategicznego i Reform w Republice Kazachstanu, zaś pięć dni później powołano Radę Najwyższą przy Prezydencie Republiki Kazachstanu ds. Reform. W skład Rady weszło 10 członków, w tym Premier-minister i Przewodniczący Banku Narodowego Kazachstanu[44].

W związku z trudną sytuacją gospodarczą Kazachstanu Tokajew opowiada się za obniżeniem wydatków budżetowych państwa, ściągnięciem kapitału zagranicznego do inwestowania w sektor surowcowy, reformą administracji publicznej poprzez redukcję etatów o 25% i walką z korupcją^[45]. W ramach reformy administracyjnej wprowadzono już na podstawie ustawy z dnia 24 maja 2021 r. o wniesieniu zmian i uzupełnień do ustawy konstytucyjnej Republiki Kazachstanu o wyborach w Republice Kazachstanu bezpośrednie wybory szefów administracji w terenie przez wyborców danej jednostki w miejsce ich wyborów przez organy przedstawicielskie tych jednostek. Reforma objęła wszystkie szczeble podziału administracyjnego państwa[46]. Tokajew popiera też działania zmierzające do poprawy edukacji i służby zdrowia oraz wprowadzenia cyfryzacji[47].

Należy podkreślić, że już w pierwszych dwóch latach prezydentury Kasym Żomarta Tokajewa zaznaczył się znaczący postęp w przestrzeganiu przez Kazachstan praw i wolności jednostki, zarówno w wymiarze normatywnym, jak i w praktyce. Do najbardziej istotnych w tym względzie osiągnieć należy zaliczyć chronologicznie zliberalizowanie w dniu 25 maja 2020 r. przepisów ustawy o partiach politycznych. W jej wyniku obniżono wymóg zebrania podpisów niezbędnych do rejestracji partii politycznej z 40 tys. na 20 tys. Ponadto zmieniono próg wyborczy dla partii ubiegających się w wyborach parlamentarnych o podział mandatów w Mażylisie, obniżając go z 7% na 5%[48]. Zważywszy na liczbę ludności Kazachstanu, która na dzień 5 czerwca 2021 r. wynosiła 19 079 327, wymóg uzyskania 20 tys. podpisów w celu rejestracji partii politycznej jest jednak nadal wysokim progiem zaporowym[49]. Ponadto partie polityczne zostały zobowiązane do tego, aby na swoich listach kandydatów w wyborach do Mażylisu i maslichatów wprowadzić co najmniej trzydziestoprocentowy parytet kobiet i ludzi młodych, którzy nie przekroczyli 29 lat[50].

W dniu 25 maja 2020 r. przyjęto również ustawę o porządku organizacji i przeprowadzania pokojowych zgromadzeń w Republice Kazachstanu, która zastąpiła o wiele bardziej restrykcyjną ustawę z dnia 17 marca 1995 r. o porządku organizacji i przeprowadzania pokojowych zgromadzeń, mityngów, zebrań, pikiet i demonstracji w Republice Kazachstanu. Na podstawie nowej ustawy obywatele Kazachstanu uzyskali prawo do organizacji pokojowych zgromadzeń i wieców w godz. 9.00-20.00 i w wyznaczonych do tego celu miejscach, o czym należy powiadomić lokalny organ władzy wykonawczej w terminie nie późniejszym niż pięć dni roboczych przed zaplanowanym zgromadzeniem[51].     

W dniu 27 sierpnia 2020 roku prezydent Tokajew zatwierdził, konsultowaną przez dwa lata z różnymi grupami społecznymi, „Koncepcję rozwoju społeczeństwa obywatelskiego w Republice Kazachstanu do 2025 roku”. Jej celem jest stworzenie korzystnych warunków dla rozwoju społeczeństwa obywatelskiego oraz zapewnienie efektywnej i opartej na partnerskich zasadach współpracy obywateli z państwem. Prezydent podjął też decyzję o przystąpieniu Kazachstanu do Drugiego Protokołu Fakultatywnego do Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych (dalej: MPPOP), o czym poinformował osobiście w przemówieniu na 75. sesji Zgromadzenia Ogólnego ONZ. Stały Przedstawiciel Kazachstanu przy ONZ w Nowym Jorku podpisał ten akt 23 września 2020 r., zaś Prezydent Kazachstanu w dniu 2 stycznia 2021 r., co zakończyło proces ratyfikacji. Efektem przystąpienia do Drugiego Protokołu Fakultatywnego do MPPOP było formalne zniesienie kary śmierci w Kazachstanie, chociaż w okresie wcześniejszych 20 lat nie była ona właściwie już wykonywana w tym państwie. Spotkało się to z pozytywną reakcją ze strony społeczności światowej oraz organizacji międzynarodowych[52].

Kolejnym przedsięwzięciem jest zapowiedź zastąpienia prezydenckiego dekretu z dnia 19 września 2002 r. o utworzeniu urzędu Pełnomocnego Rzecznika ds. Praw Człowieka bardziej liberalną ustawą o ombudsmanie, która dawałaby mu większy zakres uprawnień i możliwość powoływania biur terenowych[53]. Ponadto powstał już projekt ustawy o Pełnomocnym Rzeczniku ds. Praw Dziecka w Kazachstanie, co jest bardzo nowatorskim przedsięwzięciem w skali całego obszaru poradzieckiego[54].

Wskazane wyżej ustawy oraz ich projekty są w wymiarze normatywnym znaczącym postępem w ochronie praw i wolności jednostki w Kazachstanie, a także wypełniają międzynarodowe zobowiązania państwa w regulowanych tymi aktami obszarach. Na podstawie dotychczasowych dwuletnich rządów prezydenckich Kasym-Żomarta Tokajewa wydaje się również, że jego polityka i wprowadzane reformy przyczynią się do realizacji w praktyce inicjatyw ustawodawczych oraz do modernizacji państwa.

VI. Zakończenie

            Reasumując dwa lata prezydentury Kasym-Żomarta Tokajewa należy stwierdzić, że jest to zarówno w dużej mierze kontynuacja polityki Nursułtana Nazarbajewa, jak również kurs reformatorski. Konieczność kontynuacji wynika przede wszystkim z uwarunkowań konstytucyjno-prawnych, politycznych, a także społecznych. Duży zakres uprawnień, jaki zachował Pierwszy Prezydent Kazachstanu po swojej rezygnacji z najwyższego urzędu w państwie, ogranicza w istotny sposób pole „manewru” Tokajewa. Pomimo tego nowy Prezydent Kazachstanu zdecydował się, zapewne nie bez przyzwolenia Nazarbajewa, na szereg reform, których celem jest modernizacja państwa. Na szczególną uwagę zasługują reformy w obszarze ochrony praw i wolności człowieka, których normatywnym wymiarem jest nowelizacja ustawy o partiach politycznych oraz ustawy o wyborach, a także przyjęcie nowej ustawy dotyczącej pokojowych zgromadzeń. Można ostrożnie założyć, że predyspozycje Tokajewa i jego duże doświadczenie zdobyte na różnych stanowiskach państwowych oraz dynamika dotychczasowych reform pozwolą na ich kontynuację.

Bibliografia

Akty prawne

Конституция Республики Казахстан от 28 января 1993 года (Утратила силу в связи с принятием новой Конституции от 30 августа 1995 г.), https://online.zakon.kz/document/?doc_id=1010212 [dostęp: 12.05.2021].

Конституция Республики Казахстан (принята на республиканском референдуме 30 августа 1995 года), Алматы 1995.

Конституция Республики Казахстан принята на республиканском референдуме 30 августа 1995 года (с изменениями и дополнениями от 21 мая 2007 года), https://medialaw.asia/document/-68 [dostęp: 27.05.2021].    

Закон Республики Казахстан от 7 октября 1998 года № 284-I «О внесении изменений и дополнений в Конституцию Республики Казахстан», https://online.zakon.kz/docu ment/?doc_id=1010769 [dostęp: 15.05.2021].

Закон Республики Казахстан от 21 мая 2007 года № 254-III «О внесении изменений и дополнений в Конституцию Республики Казахстан», https://online.zakon.kz/document/?doc_id=30103613#pos=2;-106 [dostęp: 17.05.2021].

Закон Республики Казахстан от 10 марта 2017 года № 51-VI «О внесении изменений и дополнений в Конституцию Республики Казахстан», https://online.zakon.kz/m/Document/?doc_id=329375 57 [dostęp: 28.05.2021].

Конституционный закон Республики Казахстан от 16 декабря 1991 года №1007-ХII «О государственной независимости Республики Казахстан», http://www.base.spinfo rm.ru/show_doc.fwx?rgn=1165 [dostęp: 11.05.2021].

Конституционный закон Республики Казахстан от 29 декабря 1995 года № 2737 «О Конституционном Совете Республики Казахстан» (с изменениями и дополнениями по состоянию на 22.12.2017 г.), https://online.zakon.kz/document/?doc_id=1004022 [dostęp: 15.05.2021].

Конституционный закон Республики Казахстан от 20 июля 2000 года № 83-II «О Первом Президенте Республики Казахстан – Елбасы» (с изменениями и дополнениями по состоянию на 22.12.2017 г.), https://online.zakon.kz/document/?doc_id=1019103 [dostęp: 15.05.2021].

Конституционный закон Республики Казахстан от 14 июня 2010 года № 289-IV «О внесении изменений и дополнений в некоторые конституционные законы Республики Казахстан по вопросам совершенствования законодательства в сфере обеспечения деятельности Первого Президента Республики Казахстан – Лидера Нации», https://adilet.zan.kz/rus/docs/Z100000289_ [dostęp: 15.05.2021].

Закон от 24 мая 2021 года № 41-VII ЗРК «О внесении изменений и дополнений в Конституционный закон Республики Казахстан «О выборах в Республике Казахстан», https://adilet.zan.kz/rus/docs/Z21000 00041 [dostęp: 11.06.2021].

Закон Республики Казахстан от 17 марта 1995 года № 2126 «О порядке организации и проведения мирных собраний, митингов, шествий, пикетов и демонстраций в Республике Казахстан», https://online.zakon.kz/document/?doc_id=1003508 [dostęp: 15.06.2021].

Закон Республики Казахстан от 2 июля 1996 года № 16-I «О политических партиях» (с изменениями, внесенными Законом РК от 11.07.97 г. № 154-1), https://online.zakon.kz/m/document/?doc_id=100 6146 [dostęp: 16.05.2021].

Закон Республики Казахстан от 15 июля 2002 года № 344-II «О политических партиях» (пo состоянию нa 28 января 2018 года), https://online.zakon.kz/document/?doc_id=103214 [dostęp: 16.05.2021].

Закон Республики Казахстан от 20 октября 2008 года № 70-IV «Об Ассамблее народа Казахстана» (с изменениями и дополнениями по состоянию на 03.07.2020 г.), https://online.zakon.kz/Document/? doc_id=30352401 [dostęp: 27.05.2021].

Закон Республики Казахстан от 5 июля 2018 года № 178-VI «О Совете Безопасности Республики Казахстан», https://online.zakon.kz/m/document/?doc_id=38039248 [dostęp: 28.05.2021].

Закон Республики Казахстан от 25 мая 2020 года № 336-VI ЗРК «О внесении изменения и дополнений в Закон Республики Казахстан О политических партиях», https://online.zakon.kz/Document/?doc_ id=33966664 [dostęp: 02.06.2021].

Закон Республики Казахстан от 25 мая 2020 года № 333-VI «О порядке организации и проведения мирных собраний в Республике Казахстан», https://online.zakon.kz/document/?doc_id=36271780 #pos=194;4 [dostęp: 15.06.2021].   

Указ Президента Республики Казахстан от 19 марта 2019 года № 887 «Об исполнении полномочий Президента Республики Казахстан», https://online.zakon.kz/document/?doc_id=39422607 [dostęp: 07.05.2021].  

Указ Президента Республики Казахстан от 23 марта 2019 года № 6 «О переименовании города Астаны – столицы Республики Казахстан в город Нур-Султан – столицу Республики Казахстан», https://cdb.kz/sistema/pravovaya-baza/o-pereimenovanii-goroda-astany-stolitsy-respubliki-kazakhstan-v-gorod-nur-sultan-stolitsu-respubliki-kazakhstan/ [dostęp: 08.05.2021].

Dokumenty i materiały

Казахстанское Международное бюро по правам человека и соблюдению законности. Рабочая группа НПО Казахстана «По защите прав детей», Концепция проекта Закона Республики Казахстан «Об Уполномоченном по правам ребенка Республики Казахстан», https://bureau.kz/wp-content/uploads/2021/02/konzepzia-proekta-detskiy-ombudsman_compressed.pdf [dostęp: 16.06.2021].

OSCE/ODHIR, Kazakhstan, Parliamentary Elections, 18 August 2007: Final Report, Warsaw 2007, p. 34, https://www.osce.org/odihr/elections/kazakhstan/28438 [dostęp: 30.05.2021].

OSCE/ODIHR, Republic of Kazakhstan, Early Presidential Elections, 26 April 2015: Final Report, Warsaw 2015, https://www.osce.org/odihr/elections/kazakhstan/174811 [dostęp: 09.05.2021].

OSCE/ODIHR, Kazakhstan, Early Presidential Elections, 9 June 2019: Final Report, Warsaw 2019, Warsaw 2019, https://www.osce.org/odihr/elections/kazakhstan/434459 [dostęp: 09.05.2021].

OSCE/ODHIR, Kazakhstan, Parliamentary Elections, 10 January 2021: Final Report, Warsaw 2021, https://www.osce.org/odihr/elections/kazakhstan/482292 [dostęp: 31.05.2021].

Rezolucja Parlamentu Europejskiego nr 2021/2544 RSP z dnia 11 lutego 2021 r. w sprawie sytuacji w zakresie praw człowieka w Kazachstanie, https://www.europarl.europa.eu/doceo/document/TA-9-2021-0056_PL.pdf [dostęp: 30.05.2021].

Literatura

Байниязов Б., Конституционный Совет Республики Казахстан: теоретико-правовой анализ, «Вестник Казахстанско-Американского свободного университета» 2011, № 4, http://www.vestnik-kafu.info/journal/30/1245/ [dostęp: 14.05.2021].

Е. Бажанов, Миг и вечность. История одной жизни и наблюдения за жизнью всего человечеств, Mocквa 2019.

Белобородов A., Комплексные реформы. В Казахстане совершенствуется закон о выборах, https://aif.ru/ politics/world/kompleksnye_reformy_v_kazahstane_sovershenstvuetsya_zakon_o_vyborah [dostęp: 11.06.2021].

Bisztyga A., Pozycja ustrojowa, organizacja i kompetencje Rady Konstytucyjnej Republiki Kazachstanu, „Przegląd Prawa Konstytucyjnego” 2014, nr 2.

Bisztyga A., Transformacja ustrojowa poradzieckich państw Azji Centralnej, [w:] 25 lat transformacji w Polsce i w Europie Środkowo-Wschodniej, red. E. Gdulewicz, W. Orłowski, S. Patyra, Lublin 2015.

Bodio T., Mołdawa T., Konstytucje państw Azji Centralnej: tradycje i współczesność, Warszawa 2007.

Bodio T., Układy klanowe jako mechanizm polityki (na przykładzie państw Azji Centralnej), [w:] Transformacja społeczeństwa i władzy w postradzieckiej Azji Centralnej: studia i rozprawy, red. T. Bodio, Pułtusk 2008.

Bodio T., Załęski P., Elity władzy w Azji Centralnej. Tradycja – modernizacja – etnopolityka, Warszawa 2008.

Воднев B., Токаеву случайно предсказали 20 лет назад, что он станет президентом, https//ru.sputnik.
kz/politics/20190930/11648205/tokaev-bazhanov-prezident.html [dostęp: 10.06.2021].

Борисов Н.А., Институт президентcтвa на постсоветском пространстве: процессы генезиса и трансформаций, Москва 2018.

Capisani G.R., Nowe państwa Azji Środkowej, Warszawa 2004.

Countrymeters, Население Казахстана,https://countrymeters.info/ru/Kazakhstan [dostęp: 02.06.2021].

Чеботарев A., Казахстан – 2020: борьба с коронавирусом и новые реформы. Аналитический дoклaд, Нур-Cултан 2021, c. 28-35, http://kazcouncil.kz/storage/app/media/Coronocrisis2021.pdf [dostęp: 12.06.2021].

Elorda.Info, Два года на посту Президента: Основные реформы Касым-Жомарта Токаева, https://elorda. info/news/17052021/173328/80591.html [dostęp: 16.06.2021].

Forbes.kz, Как реализуются поручения и политические реформы президента РК Касым-Жомарта Токаева, https://forbes.kz/news/2021/05/17/newsid_249965 [dostęp: 12.06.2021].

Forbes.kz, 7 принципов нового экономического курса Казахстана: Токаев выступает с посланием, https://forbes.kz/process/tokaev_vyistupaet_s_poslaniem_narodu_kazahstana_obnovlyaetsya/ [dostęp: 11.06.2021].

Глобалkz.biz, Персона: Токаев Касым-Жомарт Кемелевич, https://globalkz.biz/person/id/691 [12.06.2021].

Grochmalski G., Kazachstan: studium politologiczne, Toruń 2006.

Искаков И.Ж., Cпецифика политических институтов и процессов в Центральной Азии, «Научные вeдомoсти Белгоpoдского государственного университета» 2011, № 13, вып. 19, https://cyberleninka.ru/article/n/spetsifika-politicheskih-institutov-i-protsessov-v-tsentralnoy-azii [dostęp: 10.05.2021].

Иргалиев A., Основная цель нового экономического курса – рост благосостояния казахстанцев, https://kapital.kz/economic/94718/aset-irgaliyev-osnovnaya-tsel-novogo-ekonomicheskogo-kursa-rost-blagosostoyaniya-kazakhstantsev.html [dostęp: 11.06.2021].

Jakubowski W., Załęski P., Organizacja systemu władzy publicznej, [w:] Kazachstan: historia – społeczeństwo – polityka, red. T. Bodio, K.A. Wojtaszczyk, Warszawa 2000.

Jarosiewicz A., Kazachstan przygotowuje się do sukcesji, „Analizy Ośrodka Studiów Wschodnich” z 23 czerwca 2010 r., https://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/analizy/2010-06-23/kazachstan-przygotowuje-sie-do-sukcesji [dostęp: 14.05.2021].

Jarosiewicz A., Pierestrojka Nazarbajewa. Kryzys i reformy w Kazachstanie, „Punkt Widzenia Ośrodka Studiów Wschodnich” 2016, nr 58, https://www.osw.waw.pl/sites/default/files/pw_50_pierestrojka_nazarbaje wa_net.pdf [dostęp: 31.05.2021].    

Касымбеков M., Институт президентства – оплот государственности, https://liter.kz/institut-prezidentstva/ [dostęp: 13.05.2021].

Мамашулы A., Конституция, которая «не устроила» Назарбаева. Основной закон 1993 года, https://rus.azattyq.org/a/kazakhstan-constitution-1993-parliament-and-presidential-powers/30401326. html [dostęp: 13.05.2021].

Мамашулы A., «Всё решает Назарбаев». Активисты не верят в политические реформы Токаева, https://rus.azattyq.org/a/vsyo-reshaet-nazarbaev-aktivisty-ne-veryat-v-politicheskie-reformy-tokaeva/ 31122168.html [dostęp: 10.06.2021].

Marszewski M., Kazachstan: drugi etap kontrolowanej sukcesji, „Analizy Ośrodka Studiów Wschodnich” z 12 czerwca 2019 r., https://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/analizy/2019-06-12/kazachstan-drugi-etap-kontrolowanej-sukcesji [dostęp: 09.05.2021].

Marszewski M., Strachota K., Dymisja córki Nursułtana Nazarbajewa, „Analizy Ośrodka Studiów Wschodnich” z 6 maja 2020 r., https://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/analizy/2020-05-06/dymisja-corki-nursultana-nazarbajewa [dostęp: 02.06.2021].

Marszewski M., Strachota K., Kazachstan: kontrolowana sukcesja, „Analizy Ośrodka Studiów Wschodnich” z 20 marca 2019 r., https://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/analizy/2019-03-20/kazachstan-kontrolowana-sukcesja [dostęp: 07.05.2021].

Масанов Н., Казахская политическая и интеллектуальная элита: клановая принадлежность и внутриэтническое соперничество «Вестник Евразии» 1999, № 1, https://cyberleninka.ru/article/n/ kazahskaya-politicheskaya-i-intellektualnaya-elita-klanovaya-prinadlezhnost-i-vnutrietnicheskoe-sopernichestvo [dostęp: 09.06.2021].

Massansalvador F.S., The Process of Nation Building in Central Asia and its Relationship to Russia’s Regional Influence, Miami 2010.

Официальный сайт Президента Республики Казахстан, Президент Республики Казахстан: Токаев Касым-Жомарт Кемелевич, https://www.akorda.kz/ru/president/president[dostęp: 10.06.2021].

Pадио Азаттык, «Остаюсь с вами как гражданин». Назарбаев объявил об отставке, https://rus.azattyq.org/a/kazakhstan-nazarbayev-resigns/29830312.html [dostęp: 07.05. 2021].

PAP, Prezydent złożył podpis, kolejny kraj zniósł karę śmierci, https://tvn24.pl/swiat/kazachstan-kara-smierci-zniesiona-prezydent-kazachstanu-kasym-zomart-tokajew-podpisal-protokol-4903415 [dostęp: 16.06. 2021].

Ромахина M., Российская империя и Казахстан в 18-19 вв., https://statehistory.ru/5539/Rossiyskaya-imperiya-i-Kazakhstan-v-18-19-vv/ [dostęp: 31.05.2021].

Сапаргалиев Г., Конституционное право Республики Казахстан: академический курс, 3-е изд. c изм. и доп., Алматы 2014.

Schiek S., Das politische System Kasachstans, [in:] Die politischen Systeme Zentralasiens, ed. J. Lempp, S. Mayer, A. Brand, Berlin 2020.

TACC, Токаев, Касым–Жомарт Кемелулы, https://tass.ru/encyclopedia/person/tokaev-kasym-zhomart-kemeluly [dostęp: 10.06.2021].

Тогузбаев K., Мамашулы A., Нурсултан Назарбаев. От первого секретаря ЦК Компартии до «елбасы», https://rus.azattyq.org/a/nursultan-nazarbaev-ot-pervogo-sekretarja-tseka-kompartii-do-elbasy/303013 75.html [dostęp: 13.05.2021].

Трухачёв T., Реформы К. Токаева: цифры и факты, https://khabar.kz/ru/news/politika/item/133605-reformy-k-tokaeva-tsifry-i-fakty [dostęp: 11.06.2021].

Wierzbicki A., Załęski P., Trybalizm a władza w Azji Centralnej, Pułtusk 2008. 

Two years of Kasym-Żomart Tokajew’s presidency.

Continuation and reforms

Abstract

The subject of the article is an analysis of the two years of Kasym-Żomart Tokayev’s presidency in Kazakhstan. The study indicates the constitutional, political and social conditions, as well as Tokayev’s predispositions and professional experience, as well as the still very strong position of the previous president, Nursultan Nazarbayev, who kept a number of key instruments of power in his hands. All these factors will have an impact on the new President of Kazakhstan’s ability to act.

In the context of Tokayev’s achievements to date, which have already included a number of moderate reforms, primarily in the area of protection of human rights and freedoms, it can be assumed that the first two years of his presidency are both a continuation of Nazarbayev’s presidential rule and marked by a reform course.

Keywords: Kazakhstan, Kasym-Żomart-Tokajev, constitution, president, Kazakhstan Security Council, reform

Два года президентства Касым-Жомарта Токаева.

Продолжение и реформы

Аннотация

              Предметом статьи является анализ двухлетнего президентства Касым-Чомарта Токаева в Казахстане. Исследование указывает на конституционно-правовыe, политические и социальные условия, на предрасположенность и профессиональный опыт Токаева, а также на все еще очень сильную позицию предыдущего президента Нурсултана Назарбаева, который держал в своих руках ряд ключевых инструментов власти. Все эти факторы повлияют на способность правлeния нового Президента Казахстана.

              В контексте главных достижений Токаева, которые уже включали ряд умеренных реформ, прежде всего в области защиты прав и свобод человека, можно предположить, что первые два года его президентства являются не только продолжением президентского правления Назарбаева, но и характеризуется проявлением курса реформ.Ключевые слова: Казахстан, Касым-Чомарт Токаев, конституция, президент, Совет безопасности Казахстана, реформа.

---

[1] M. Marszewski, K. Strachota, Kazachstan: kontrolowana sukcesja, „Analizy Ośrodka Studiów Wschodnich” z 20 marca 2019 r., https://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/analizy/2019-03-20/kazachstan-kontrolowana-sukcesja [dostęp: 07.05.2021]; Pадио Азаттык, «Остаюсь с вами как гражданин». Назарбаев объявил об отставке, https://rus.azattyq.org/a/kazakhstan-nazarbayev-resigns/29830312.html [dostęp: 07.05.2021].

[2] Zob. Указ Президента Республики Казахстан от 19 марта 2019 года № 887 «Об исполнении полномочий Президента Республики Казахстан», https://online.zakon.kz/document/?doc_id=39422607 [dostęp: 07.05.2021].  

[3] Указ Президента Республики Казахстан от 23 марта 2019 года № 6 «О переименовании города Астаны – столицы Республики Казахстан в город Нур-Султан – столицу Республики Казахстан», https://cdb.kz/sistema/pravovaya-baza/o-pereimenovanii-goroda-astany-stolitsy-respubliki-kazakhstan-v-gorod-nur-sultan-stolitsu-respubliki-kazakhstan/ [dostęp: 08.05.2021].

[4] Znalazło to wyraz w raporcie końcowym Biura Instytucji Demokratycznych i Praw Człowieka OBWE (dalej: OSCE/ODIHR od ang. Office for Democratic Institutions and Human Right i Organization for Security and Co-operation in Europe). Zob. OSCE/ODIHR, Kazakhstan, Early Presidential Elections, 9 June 2019: Final Report, Warsaw 2019, p. 17-18, 21-23, 29, https://www.osce.org/odihr/elections/kazakhstan/434459 [dostęp: 09.05.2021].

[5] M. Marszewski, Kazachstan: drugi etap kontrolowanej sukcesji, „Analizy Ośrodka Studiów Wschodnich” z 12 czerwca 2019 r., https://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/analizy/2019-06-12/kazachstan-drugi-etap-kontrolowanej-sukcesji [dostęp: 09.05.2021]; OSCE/ODIHR, Republic of Kazakhstan, Early Presidential Elections, 26 April 2015: Final Report, Warsaw 2015, p. 26, https://www.osce.org/odihr/elections/kazak hstan/174811 [dostęp: 09.05.2021].

[6] Н.А. Борисов, Институт президентcтвa на постсоветском пространстве: процессы генезиса и трансформаций, Москва 2018, c. 47-49.

[7] Szerzej zob. A. Bisztyga, Transformacja ustrojowa poradzieckich państw Azji Centralnej, [w:] 25 lat transformacji w Polsce i w Europie Środkowo-Wschodniej, red. E. Gdulewicz, W. Orłowski, S. Patyra, Lublin 2015, s. 426; И.Ж. Искаков, Cпецифика политических институтов и процессов в Центральной Азии, «Научные вeдомoсти Белгоpoдского государственного университета» 2011, № 13, вып. 19, c. 172-174, https://cyberleninka.ru/article/n/spetsifika-politicheskih-institutov-i-protsessov-v-tsentralnoy-azii [dostęp: 10.05.2021]; F.S. Massansalvador, The Process of Nation Building in Central Asia and its Relationship to Russia’s Regional Influence, Miami 2010, p. 3-12.     

[8] P. Grochmalski, Kazachstan: studium politologiczne, Toruń 2006, s. 99-131; М.Б.Касымбеков, Нурсултан Назарбаев. Биография, Астана 2012, c. 84-98.

[9] T. Bodio, T. Mołdawa, Konstytucje państw Azji Centralnej: tradycje i współczesność, Warszawa 2007, s. 58-62; Г. Сапаргалиев, Конституционное право Республики Казахстан: академический курс, 3-е изд. c изм. и доп., Алматы 2014, c. 68.

[10] Конституционный закон Республики Казахстан от 16 декабря 1991 года №1007-ХII «О государственной независимости Республики Казахстан», http://www.base.spinform.ru/show_doc.fwx?rgn=1165 [dostęp: 11.05.2021].

[11] Конституция Республики Казахстан от 28 января 1993 года (Утратила силу в связи с принятием новой Конституции от 30 августа 1995 г.), https://online.zakon.kz/document/?doc_id=1010212 [dostęp: 12.05.2021]; T. Bodio, T. Mołdawa, dz. cyt., s. 67-72.  

[12] A. Мамашулы, Конституция, которая «не устроила» Назарбаева. Основной закон 1993 года, https://rus.azattyq.org/a/kazakhstan-constitution-1993-parliament-and-presidential-powers/30401326.html [dostęp: 13.05.2021]. 

[13] К. Тогузбаев, А. Мамашулы, Нурсултан Назарбаев. От первого секретаря ЦК Компартии до «елбасы», https://rus.azattyq.org/a/nursultan-nazarbaev-ot-pervogo-sekretarja-tseka-kompartii-do-elbasy/303 01375.html [dostęp: 13.05.2021]; G.R. Capisani, Nowe państwa Azji Środkowej, Warszawa 2004, s. 38-39.  

[14] М. Касымбеков, Институт президентства – оплот государственности, https://liter.kz/insti tut-prezidentstva/ [dostęp: 13.05.2021].

[15] Конституция Республики Казахстан (принята на республиканском референдуме 30 августа 1995 года), Алматы 1995; T. Bodio, T. Mołdawa, dz. Cyt., s. 79-84; W. Jakubowski, P. Załęski, Organizacja systemu władzy publicznej, [w:] Kazachstan: historia – społeczeństwo – polityka, red. T. Bodio, K.A. Wojtaszczyk, Warszawa 2000, s. 170-172.

[16] A. Bisztyga, Pozycja ustrojowa, organizacja i kompetencje Rady Konstytucyjnej Republiki Kazachstanu, „Przegląd Prawa Konstytucyjnego” 2014, nr 2, s. 53.

[17] Б. Байниязов, Конституционный Совет Республики Казахстан: теоретико-правовой анализ, «Вестник Казахстанско-Американского свободного университета» 2011, № 4, c. 82-87, http://www.vestnik -kafu.info/journal/30/1245/ [dostęp: 14.05.2021].

[18] Конституционный закон Республики Казахстан от 29 декабря 1995 года № 2737 «О Конституционном Совете Республики Казахстан» (с изменениями и дополнениями по состоянию на 22.12.2017 г.), https://online.zakon.kz/document/?doc_id=1004022 [dostęp: 15.05.2021].

[19] Закон Республики Казахстан от 7 октября 1998 года № 284-I «О внесении изменений и дополнений в Конституцию Республики Казахстан», https://online.zakon.kz/document/?doc_id=1010769 [dostęp: 15.05.2021]; T. Bodio, T. Mołdawa, dz. cyt., s. 86-88.

[20] Конституционный закон Республики Казахстан от 20 июля 2000 года № 83-II «О Первом Президенте Республики Казахстан – Елбасы» (с изменениями и дополнениями по состоянию на 22.12.2017 г.), https://online.zakon.kz/document/?doc_id=1019103 [dostęp: 15.05.2021].

[21] Por. Закон Республики Казахстан от 15 июля 2002 года № 344-II «О политических партиях» (пo состоянию нa 28 января 2018 года), https://online.zakon.kz/document/?doc_id=103214 [dostęp: 16.05.2021]; Закон Республики Казахстан от 2 июля 1996 года № 16-I «О политических партиях» (с изменениями, внесенными Законом РК от 11.07.97 г. № 154-1), https://online.zakon.kz/m/document/?doc_id=1006146 [dostęp: 16.05.2021].

[22] P. Grochmalski, dz. cyt., s. 476-477.   

[23] Закон Республики Казахстан от 21 мая 2007 года № 254-III «О внесении изменений и дополнений в Конституцию Республики Казахстан», https://online.zakon.kz/document/?doc_id=30103613 #pos=2;-106 [dostęp: 17.05.2021].

[24] Конституция Республики Казахстан принята на республиканском референдуме 30 августа 1995 года (с изменениями и дополнениями от 21 мая 2007 года), https://medialaw.asia/document/-68 [dostęp: 27.05.2021].    

[25] Закон Республики Казахстан от 20 октября 2008 года № 70-IV «Об Ассамблее народа Казахстана» (с изменениями и дополнениями по состоянию на 03.07.2020 г.), https://online.zakon.kz/ Document/?doc_id=30352401 [dostęp: 27.05.2021].

[26] Конституционный закон Республики Казахстан от 14 июня 2010 года № 289-IV «О внесении изменений и дополнений в некоторые конституционные законы Республики Казахстан по вопросам совершенствования законодательства в сфере обеспечения деятельности Первого Президента Республики Казахстан – Лидера Нации», https://adilet.zan.kz/rus/docs/Z100000289_ [dostęp: 15.05.2021]; A. Jarosiewicz, Kazachstan przygotowuje się do sukcesji, „Analizy Ośrodka Studiów Wschodnich” z 23 czerwca 2010 r., https://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/analizy/2010-06-23/kazachstan-przygotowuje-sie-do-sukcesji [dostęp: 14.05.2021].

[27] Закон Республики Казахстан от 10 марта 2017 года № 51-VI «О внесении изменений и дополнений в Конституцию Республики Казахстан», https://online.zakon.kz/m/Document/?doc_id=329375 57 [dostęp: 28.05.2021].

[28] Закон Республики Казахстан от 5 июля 2018 года № 178-VI «О Совете Безопасности Республики Казахстан», https://online.zakon.kz/m/document/?doc_id=38039248 [dostęp: 28.05.2021].

[29] S. Schiek, Das politische System Kasachstans, [in:] Die politischen Systeme Zentralasiens, ed. J. Lempp, S. Mayer, A. Brand, Berlin 2020, s. 44-52.

[30] OSCE/ODHIR, Kazakhstan, Parliamentary Elections, 18 August 2007: Final Report, Warsaw 2007, p. 34, https://www.osce.org/odihr/elections/kazakhstan/28438 [dostęp: 30.05.2021].

[31] OSCE/ODHIR, Kazakhstan, Parliamentary Elections, 10 January 2021: Final Report, Warsaw 2021, p. 30, https://www.osce.org/odihr/elections/kazakhstan/482292 [dostęp: 31.05.2021]; Rezolucja Parlamentu Europejskiego nr 2021/2544 RSP z dnia 11 lutego 2021 r. w sprawie sytuacji w zakresie praw człowieka w Kazachstanie, https://www.europarl.europa.eu/doceo/document/TA-9-2021-0056_PL.pdf [dostęp: 30.05.2021].

[32] T. Bodio, Układy klanowe jako mechanizm polityki (na przykładzie państw Azji Centralnej), [w:] Transformacja społeczeństwa i władzy w postradzieckiej Azji Centralnej: studia i rozprawy, red. T. Bodio, Pułtusk 2008, s. 152-162; A. Wierzbicki, P. Załęski, Trybalizm a władza w Azji Centralnej, Pułtusk 2008, s. 282-288.

[33] T. Bodio, P. Załęski, Elity władzy w Azji Centralnej. Tradycja – modernizacja – etnopolityka, Warszawa 2008, s. 97-110, 124-125, 132-136; A. Wierzbicki, P. Załęski, dz. cyt., s. 82-96, 190-191, 213, 233-234; М. Ромахина, Российская империя и Казахстан в 18-19 вв., https://statehistory.ru/5539/Rossiyskaya-imperiya-i-Kazakhstan-v-18-19-vv/ [dostęp: 31.05.2021].

[34] A. Jarosiewicz, Pierestrojka Nazarbajewa. Kryzys i reformy w Kazachstanie, „Punkt Widzenia Ośrodka Studiów Wschodnich” 2016, nr 58, s. 8-13, https://www.osw.waw.pl/sites/default/files/pw_50_piere strojka_nazarbajewa_net.pdf [dostęp: 31.05.2021]; Н. Масанов, Казахская политическая и интеллектуальная элита: клановая принадлежность и внутриэтническое соперничество «Вестник Евразии» 1999, № 1, https://cyberleninka.ru/article/n/kazahskaya-politicheskaya-i-intellektualnaya-elita-klanovaya-prinadlezhnost-i-vnutrietnicheskoe-sopernichestvo [dostęp: 09.06.2021].

[35] Официальный сайт Президента Республики Казахстан, Президент Республики Казахстан: Токаев Касым-Жомарт Кемелевич, https://www.akorda.kz/ru/president/president[dostęp: 10.06.2021].  

[36] Глобалkz.biz, Персона: Токаев Касым-Жомарт Кемелевич, https://globalkz.biz/person/id/691 [12.06.2021].

[37] Zob. К.-Ж. Токаев, Внешняя политика Республики Казахстан в период становления нового мирового порядка, автореферат диссертации 2001, https://www.dissercat.com/content/vneshnyaya-politika-respubliki-kazakhstan-v-period-stanovleniya-novogo-mirovogo-poryadka [dostęp: 10.06.2021].  

[38] В. Воднев, Токаеву случайно предсказали 20 лет назад, что он станет президентом,
https://ru.sputnik.kz/politics/20190930/11648205/tokaev-bazhanov-prezident.html [dostęp: 10.06.2021].

[39] TACC, Токаев, Касым-Жомарт Кемелулы, https://tass.ru/encyclopedia/person/tokaev-kasym-zhomart-kemeluly [dostęp: 10.06.2021].

[40] Interesujące są w tym względzie spostrzeżenia i refleksje rosyjskiego dyplomaty Jewgienija Bażanowa, zawarte w jego książce o charakterze wspomnieniowym – „Chwila i wieczność. Historia jednego życia i obserwacja życia całej ludzkości”. Zob. Е. Бажанов, Миг и вечность. История одной жизни и наблюдения за жизнью всего человечеств, Mocквa 2019, c. 74-79.

[41] А. Мамашулы, «Всё решает Назарбаев». Активисты не верят в политические реформы Токаева, https://rus.azattyq.org/a/vsyo-reshaet-nazarbaev-aktivisty-ne-veryat-v-politicheskie-reformy-tokaeva/ 31122168.html [dostęp: 10.06.2021].

[42] M. Marszewski, K. Strachota, Dymisja córki Nursułtana Nazarbajewa, „Analizy Ośrodka Studiów Wschodnich” z 6 maja 2020 r., https://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/analizy/2020-05-06/dymisja-corki-nursultana-nazarbajewa [dostęp: 02.06.2021].

[43] Szerzej zob. Forbes.kz, Как реализуются поручения и политические реформы президента РК Касым-Жомарта Токаева, https://forbes.kz/news/2021/05/17/newsid_249965 [dostęp: 12.06.2021]; А. Трухачёв, Реформы К. Токаева: цифры и факты, https://khabar.kz/ru/news/politika/item/133605-reformy-k-tokaeva-tsifry-i-fakty [dostęp: 11.06.2021].

[44]  А. Чеботарев, Казахстан – 2020: борьба с коронавирусом и новые реформы. Аналитический дoклaд, Нур-Cултан 2021, c. 28-35, http://kazcouncil.kz/storage/app/media/Coronocrisis2021.pdf [dostęp: 12.06.2021].

[45] A. Иргалиев, Основная цель нового экономического курса – рост благосостояния казахстанцев, https://kapital.kz/economic/94718/aset-irgaliyev-osnovnaya-tsel-novogo-ekonomicheskogo-kur sa-rost-blagosostoyaniya-kazakhstantsev.html [dostęp: 11.06.2021];Forbes.kz, 7 принципов нового экономического курса Казахстана: Токаев выступает с посланием, https://forbes.kz/process/tokaev_vyistu paet_s_poslaniem_narodu_kazahstana_obnovlyaetsya/ [dostęp: 11.06.2021].

[46] Закон от 24 мая 2021 года № 41-VII ЗРК «О внесении изменений и дополнений в Конституционный закон Республики Казахстан «О выборах в Республике Казахстан», https://adilet.zan.kz/rus/docs/Z2100000041 [dostęp: 11.06.2021]; A. Белобородов, Комплексные реформы. В Казахстане совершенствуется закон о выборах, https://aif.ru/politics/world/kompleksnye_reformy_v_ kazahstane_sovershenstvuetsya_zakon_o_vyborah [dostęp: 11.06.2021].

[47]  

[48] Закон Республики Казахстан от 25 мая 2020 года № 336-VI  ЗРК «О внесении изменения и дополнений в Закон Республики Казахстан О политических партиях», https://online.zakon.kz/Document/? doc_id=33966664 [dostęp: 02.06.2021]. 

[49] Zob. Countrymeters, Население Казахстана,https://countrymeters.info/ru/Kazakhstan [dostęp: 02.06.2021].

[50] Закон Республики Казахстан от 25 мая 2020 года…, cт. 15-1.

[51] Por. Закон Республики Казахстан от 17 марта 1995 года № 2126 «О порядке организации и проведения мирных собраний, митингов, шествий, пикетов и демонстраций в Республике Казахстан», https://online.zakon.kz/document/?doc_id=1003508 [dostęp: 15.06.2021]; Закон Республики Казахстан от 25 мая 2020 года № 333-VI «О порядке организации и проведения мирных собраний в Республике Казахстан», https://online.zakon.kz/document/?doc_id=36271780#pos=194;4 [dostęp: 15.06.2021]. 

[52] PAP, Prezydent złożył podpis, kolejny kraj zniósł karę śmierci, https://tvn24.pl/swiat/kazachstan-kara-smierci-zniesiona-prezydent-kazachstanu-kasym-zomart-tokajew-podpisal-protokol-4903415 [dostęp: 16.06. 2021].

[53]  Elorda.Info, Два года на посту Президента: Основные реформы Касым-Жомарта Токаева, https://elorda.info/news/17052021/173328/80591.html [dostęp: 16.06.2021].

[54] Казахстанское Международное бюро по правам человека и соблюдению законности. Рабочая группа НПО Казахстана «По защите прав детей», Концепция проекта Закона Республики Казахстан «Об Уполномоченном по правам ребенка Республики Казахстан», https://bureau.kz/wp-content/uploads/2021/ 02/konzepzia-proekta-detskiy-ombudsman_compressed.pdf [dostęp: 16.06.2021].

Zdjęcie nagłówka: Ninara, „IMG_9481 Astana”, licencja: CC BY 2.0 by flickr